رباط شرف

برای مشاهده پاره‌ای ناب از تاریخ باید سری به کاروانسرای رباط شرف بزنید؛

سربلند از گزند باد و باران

جاده ابریشم روز و روزگاری زیر گام‌های مسافرانی می‌رفته که از فرسنگ‌ها دورتر، خانه و کاشانه را رها کرده و به نیت تجارت یا از پِی ماجراجویی پا در مسیری گذاشته بودند که آن‌ها را به سرزمین‌های نو می‌رساند. در گذر سالیان، از آن مسافران مشتاق، ردپای کمی در تاریخ مانده، یکی از آن‌ آثار متفاوت که میراثِ گذشتگان ماست، کاروانسرای رباط شرف است که گزند باد و باران و گذر ایام را تاب آورده است. این هفته با «راه بلد» به سراغ این بنا رفتیم:

کجا بریم؟

این بنای تاریخی در حاشیه جاده قدیم نیشابور - سرخس (جاده ابریشم) و 6 کیلومتری جاده سرخس - مشهد قرار گرفته است. این یعنی، تپه‌های کم ارتفاع روستای شورلق را که رد کنید، این بنا را در میان بیابان ساکت و آرام مشاهده خواهید کرد. شکل این رباط از دور به یک قلعه بزرگ شبیه است اما از داخل ‌مانند کاخ  است.

ماجرایش چیست؟

طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی، شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی بوده که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجررا برعهده داشته است.

بنای رباط به سال ۵۴۹ قمری در زمان سلطان سنجرسلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده است و یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.

نام دیگر این کاروانسرا، ‌آبگینه یا رباط آبگینه بود که در سال 508 قمری توسط شرف‌الدین ملقب به وجیه‌الملک، وزیر سلطان سنجر سلجوقی بنا شد.

چی می‌بینیم؟

کاروانسرای رباط شرف دو صحن دارد و هرصحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان است و همچنین آجر چینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد.

این کاروانسرا یکی از بناهای کلیدی معماری اسلامی به شمار می‌رود و در معماری ایران نیز جایگاه ویژه‌‌ای دارد چرا که از هجوم تاتار و بلای تیمور و مصیبت ازبک و تکان زلزله و کوبندگی باد و باران در برّ بیابان، در امان مانده و هنوز استوار است.

نقشه ساختمانی رباط شرف با دیگر کاروانسراها تفاوت دارد. همچنین وجود کتیبه‌های گچی و طرح‌های آجرچینی در بقیه کاروانسراها مرسوم نبود اما در کاروانسرای رباط شرف، تقریباً تمام آجرچینی‌‌هایی که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق‌های آن ایجاد شده طرح‌دار هستند.

از طرفی گچبری‌های رباط شرف از جالب‌ترین نمونه‌های این هنر در سده ششم هجری است. تا جایی که کتیبه‌های حاشیه محراب‌های دو نمازخانه کاروانسرا، با بهترین کتیبه‌های محراب‌های مساجد ایران، از لحاظ زیبایی و طرح برابری می‌کنند.

رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت و به کارگیری طرح‌های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها، طاق‌ها، طاقچه‌ها و گنبدها عناصری هستند که این کاروانسرای شاهی را شبیه به یک عمارت قصرگونه قلمداد می‌کنند.

دیگه چی داره؟

جالب است بدانید، در اوایل عصر اسلامی، پایگاه‌های مستحکم مرزی به نام«رباط» ایجاد شده بود که ساکنانش در صورت لزوم در برابر کافران به دفاع می‌پرداختند. نفرات آن‌ها معمولاً از افراد داوطلبی بودند که دفاع از آن جا را فریضه‌ای دینی تلقی می‌کردند و شکی نیست که در عین حال به محافظت از کاروان‌هایی می‌پرداختند که در حوزه استحفاظی آنان در رفت و آمد بودند.

دور تا دور حیاط حجره‌های اسکان مسافران ساخته شده که جلوی آن‌ها سکویی برجسته وجود دارد. بعضی از این بناها دو طبقه هستند که طبقه اول برای قرار دادن کالاها و طبقه بالا برای اسکان مسافران بود. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهند که در دوره اسلامی معماری کاروانسراها بسیار پیشرفت کرد و به اوج شکوفایی خود رسید.

تزئینات و آرایش‌های گوناگون رباط شرف به ویژه در ایوان بزرگ حیاط شمالی آن، یکی از شاهکارهای معماری ایران است و شاید از لحاظ ظرافت و تنوع بی نظیر باشد. همراه با این تزئینات آجری کتیبه‌های کوفی این کاروانسرا نیز از اهمیت خاصی برخوردارند. در قسمتی از این کتیبه‌ها که در ایوان انتهایی قرار دارند به نام‌های ابومنصور اسات بن محمد سرخسی و ابوالقاسم و تاریخ سنته تسع و اربعین و خمسمانه برخورد می‌کنیم که با توجه به همین تاریخ و مقایسه این بنا با رباط ملک و دیوار محراب نمازگاه در بخارا و مقبره اوزگند، آقای گدار تاریخ اتمام این بنا را سال 508 هجری (1114-1115 میلادی) ذکر می‌کند. غیراز کتیبه‌های فوق، کتیبه‌های فراوانی به خط کوفی و ثلث در درون طاق نماها و داخل ایوان بزرگ وجود دارد که کاملا با آجر پوشیده شده و دارای گچبری است. در این کتیبه اسم‌های سلطان سنجر باعلی افراسیاب کوتلوق بیگله، ترکان بنت الخاقان و محمدبن ارسلان بن سلیمان خان دختر ترکان خاتون قره انی و همچنین تاریخ 549 هجری (1154- 1155 میلادی) خوانده می‌شود. باتوجه به اسامی موجود در کتیبه‌ها و تعمیرات و بازسازی‌ها که در این بنا و آرایش آن در محل آمده می‌توان گفت که این کاروانسرا قرن‌ها مورد توجه ارباب خیر،